Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша Алаяқтық

Алаяқтық – бөтеннің мүлкін жымқыру, алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен бөтен мүлiкке құқықты иемдену.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабына сәйкесалаяқтық бес жылдан он жылға дейін бас бостандығынан айыру көзделген мүлікті тәркілеу, өмір бойы құқығынан немесе белгілі бір қызмет түрімен айналысуына шектеу  қояды.

БААТЖ бағдарламасына сәйкес 2015 жылғы есепті кезеңінде соңғы 10 айында Қазақстан Республикасы Соттарында Алаяқтық фактісі бойынша 1642 қылмыстық іс қаралды.

2014 жылы осы санаттағы қаралған істердің саны 3 849 іс.

Алаяқтық жасау немесе алдау арқылы теріс қылық жасау нәтижесінде жәбірленушінің материалдық және  мүліктік құқықтары бұзылады.

         Сенімді қорлау – алдаудың ерекше түрі (сенімді алдау), сондықтан тар алдау сөзімен тығыз байланыста болады.

Бұл актінің айырықша ерекшелігі –алаяқтық  жағдайына кезіккен  жәбірленуші –  меншік немесе меншік құқығын өз еркімен тапсырады.

Алдаудың мазмұнын келесідей түрлерге бөлеміз:

1 – жеке тұлғаға қатысты алдау (олардың болуы, жеке басы, жеке тұлғаның ерекше қасиеттері);

2 – әртүрлі объектілерге қатысты алдау (олардың бар болуы, тегі, мөлшері, сапасы, бағасы);

3 – түрлі әрекеттерге оқиғаларға байланысты алдау;

4 – ниетті алдау (жалған сөз).

Алаяқтықтың тек мүлікке ғана емес, сондай-ақ меншік құқығына да қатысты болуы мүмкін.

Мүлікті, оның ішінде ақшаны алу құқығын беретін құжаттар, олар белгілі бір құндылықты тасымалдаушыларға меншікке тең болған жағдайларда алаяқтықтан көрінуі мүмкін.

Сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізу тәжірибесінде алаяқтық қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс-әрекеттерге қатысушыларға белгілі бір сот іс-әрекеттеріне және қылмыстық объектілерге (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 385-бабы) құқық беретін құжаттарды, мөрлерді, пломбаларды, нысандарды және басқа да құжаттарды жасау арқылы жасалады.

Жоғарыда айтылған алаяқтықты ескере отырып, алдау ауызша және жазбаша түрде болуы мүмкін.

Алдау екі нысанда көрсетіледі: белсенді және пассивті.

Белсенді алдау – бұл хабарлама белгілі бір фактілер, оқиғалар идеясын бұрмалайтын жалған ақпарат.

Пассивті алдау – шындыққа қатысты үнсіздік, жәбірленушіге хабарлауға міндетті болған фактілер немесе мән-жайлар туралы ақпарат бермеу.

Іс жүзінде қылмыскер жәбірленішіден алаяқтық жолымен ақша алып, оның қылмыс іздерін жасыру үшін , олардың заңсыз әрекеттері азаматтық-құқықтық қатынастар ретінде белгіленіп, қылмыстық жауаптылықтан босатылған жағдайларда болған.

Мұндай жағдайларда шарттық міндеттемелер бойынша алаяқтық арқылы ұрлану ниеті адамның нақты қаржылық және өзге де материалдық мүмкіндіктерінің (материалдық-техникалық жабдықталуы, еңбек ұжымы және т.б.) қасақана жетіспеуі сияқты жағдайлардың үйлесімімен расталуы мүмкін екендігін ескеру қажет. а) келісімшарт бойынша міндеттемелерді орындауға бағытталған іс-шараларды орындауға рұқсатты немесе қажетті лицензияны орындауға, құрылтай құжаттары немесе кепілдік хаттар, меншік бойынша берешектің немесе кепілге алу қолжетімділігі туралы ақпарат жасыру.

Тараптардың арасындағы келісімшарт тараптардың тиісті міндеттемелерді орындауға өз  ниеттерімен жасалған жағдайда, бірақ ол жасалғаннан кейін және материалдық пайда алса, тараптардың бірі қабылданған міндеттемелердің орындалуына кедергі келтіретін объективті мән-жайлар бар қылмыс – алаяқтық деп танылмайды.

         Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мәселенің іс-әрекетін (әрекетсіздігінің) жан-жақты және объективті түрде қарастыру үшін қылмыскерді талдау қажет, осылайша іс бойынша барлық дәлелдемелерді қарайды және түбіртекті немесе растайтын құжаттарды тексереді.

ҚР Қылмыстық кодексінің 190-бабында (алаяқтық) қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс қозғау үшін қылмыскердің іс-әрекеттерін заңсыз деп тану қажет. Себебі Қылмыстық кодекстің 4-бабына сәйкес қылмыстық жауаптылықтың жалғыз негізі – қылмыстық әрекеттің, яғни осы Кодекске сәйкес қылмыстың барлық элементтерін немесе қылмыстық әрекеттерін қамтитын акт.

Әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне коментарий (Ерекше бөлім) Борчашвили И.Ш;

2. «Алаяқтық туралы істер бойынша сот практикасы туралы» ҚР ЖС 2017 жылғы 29 маусымдағы № 6 нормативтік қаулысы.

3. Қазақстан Республикасының соттарының БААТЖ бағдарламасының деректері;

4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.

Сайтта ұсынылған материалдар – «Заң қызметтерін көрсету орталығы «LEGAL PRO»» авторының жеке пікірі.